BEOGRAD U 19. VEKU: Osvajanje slobode i urbanizacija grada

Zbog direktne osmanske uprave, terora dahija, kao i velikih sukoba koji su usledili nakon toga, na početku 19. veka nije bilo nikakvog značajnog razvoja grada. Tada je grad bio mala neuređena varoš sa krivudavim i uskim ulicama, podeljen na gornji i donji deo u vidu pristaništa. 

BloombergAdria.com

Nakon 1830. godine Beograd počinje delimično da se razvija. Ovom razvitku grada je doprinela najviše knez Miloševa namera da po odlasku Osmanlija što više naseli i osnaži. Knez Miloš Obrenović je 1834. godine jasno izložio svoj politički i urbanistički program o stvaranju novog Beograda, kao glavnog grada Srbije, te je započeo osnivanje novog dela grada van Šanca, odnosno tvrđave koju su držale Osmanlije. Time, grad počinje da se razvija ka padinama prema Savi, van istorijskog jezgra. Knez Miloš je tada angažovao poznatog inženjera Franca Jankea iz Beča, inače slovačkog porekla, da pomogne daljem razvoju grada. Franc Janke uspeva da ostvari zadatak osnivanja novog Beograda na Vračaru, uprkos problemima koje je imao povodom uspostavljanja orijentacije pravougaone mreže novog grada. Svime ovime, formirana je struktura koja je okružila današnji Savski amfiteatar.

Do početka najznačajnijeg rasta dolazi tek nakon sporazuma 1862. godine, kada su osmanske trupe napustile Beograd. U tom periodu dolazi do nagle transformacije grada putem ozbiljnijih urbanističkih planova čiji je cilj bio da promene njegov, do tada orijentalno-otomanski izgled u izgled modernih evropskih gradova. 

Zbog svega ovoga, krajem 19. veka, grad je pretrpeo izuzetno velike promene kojima je modernizovan, značajno proširen i čime su znatno poboljšani životni uslovi. Sa druge strane, urbanistički planovi iz druge polovine 19. veka su postavili temelje razvoju grada i u sledećem veku.

BloombergAdria.com

Još 1817. godine, grad Beograd postaje prestonica Kneževine Srbije, sem u periodu 1818. do 1841. godine, kada je Kragujevac bio glavni grad. Odluku da se prestonica iz Kragujevca premesti u Beograd, doneo je knez Mihailo Obrenović, a sticanjem nezavisnosti Berlinskim kongresom 1878. godine i nastankom Kraljevine Srbije 1882, Beograd je postao njen ključni grad.

Kraj 19. veka doneo je veliku prekretnicu u Beogradu. Tri stvari bez koje jedan grad ne može da se zamisli dogodile su se u Beogradu baš u poslednjoj deceniji pretprošlog veka.

Krenuo je prvi tramvaj, natočena je prva čaša iz vodovoda i ulice su zasvetlele u noći. Električna centrala osvetlila je grad i pokrenula tramvaj, a potom je zalet dobila i industrija.

Dve-tri decenije potom, izgledalo je kao da su ove tri stvari odvajkada tu. Svaki stan imao je električni priključak, svaki ozbiljniji zanatlija mašinu, svetlo je postalo ne samo funkcionalna, već i stvar dekoracije, a tramvaji su povezali daleku periferiju sa centrom.

BloombergAdria.com

Zanimljivo je, međutim, da je malo falilo da se donese potpuno pogrešna odluka u tom kritičnom razdoblju. Naravno, ona bi kasnije morala da bude ispravljena, ali 10-20 zlatnih godina za razvoj grada bilo bi propušteno.

Razmišljalo se da li je Beogradu potrebna gasna ili električna centrala. Osvetljenje na gas bilo je moguće, a tramvaje su umesto konja mogle da pokreću i parne mašine.

Srećom, prevagnula je racionalna odluka – gradila se električna centrala na Dorćolu, a tramvaj i osvetljenje u početku bili su deo istog preduzeća, koje je dobilo koncesiju za izgradnju.

BloombergAdria.com

Kada je jednom krenula da radi električna turbina, tramvajske linije počele su da se uvećavaju. Konjska zaprega na liniji Kalemegdan – Slavija ubrzo je zaboravljena…

Inače, u ovom periodu bilo je u planu i da se Savski kej i centar grada povežu “tramvajskom linijom sa užadima“, odnosno, to bi bila neka vrsta žičare ili uspinjače, što nije učinjeno iako je ideja imala snažnu podršku relevantnih urbanista i arhitekata te epohe.

Terazije su 1892. godine tako dobile i vodu i tramvaj, ali još su bile osvetljene fenjerima.

Pokoji objekat imao je svoju električnu mini-centralu, nešto poput agregata, a prva javna elektrana u Beogradu sagrađena je 1893. godine, na mestu gde se danas nalazi Muzej nauke i tehnike. Par decenija kasnije, nedaleko odatle, na obali Dunava nići će i prva moderna beogradska termoelektrana, kao simbol brzog tehnološkog napretka grada.

PRVI TRAMVAJ

Prvi tramvaj u Srbiji krenuo je sa beogradskog Kalemegdana pre 130 godina sa glavnim odredištem na Trgu Slavija, a umesto današnjih električnih motora sa mnoštvom konjskih snaga, vukle su ga dve - sa grivom i kopitima.

Posle nekoliko minuta vožnje, tramvaj je zastao pred tadašnjom društvenom kancelarijom na Terazijama, „gde se sleglo dosta sveta da prisustvuje osvećenju", navodi se u tekstu beogradskih Opštinskih novina objavljenom posle događaja koji je promenio saobraćajnu istoriju srpske prestonice.

BloombergAdria.com

Manje od dve godine kasnije, Beograd je dobio i električne tramvaje, a već 1905. konjska vuča potpuno je zamenjena pogonom na struju.

Beogradskim šinama su se tokom 20. veka šepurili „Nemci, Francuzi i Čehoslovaci", koji su putnike prevozili uglavnom do današnjih centralnih beogradskih naselja, a 1984. godine prvi tramvaj krenuo je sa Kalemegdana, prešao reku i po prvi put zveckanje šina začulo se i na Novom Beogradu.

Ukupan broj tramvaja i tramvajskih vagona u Beogradu danas je 231, većina je stigla iz Španije i Švajcarske, a danas saobraćaju na 12 tramvajskih linija, pokazuju podaci Gradskog saobraćajnog preduzeća (GSP).

KNEZ MIHAILOVA

Pešačka zona i trgovački centar – Knez Mihailova ulica je zakonom zaštićena kao jedno od najstarijih i najvrednijih gradskih spomeničkih ambijenata, sa nizom reprezentativnih zgrada i građanskih kuća nastalih krajem 70-tih godina 19. veka. Smatra se da je još u vreme Rimljana ovde bio centar naselja Singidunum, a u vreme Turaka na ovom području krivudale su ulice sa baštama, česmama i džamijama. Sredinom 19. veka ovde je u gornjem delu bila bašta kneza Aleksandra Karađorđevića. Nakon izrade regulacionog plana Beograda, koji je 1867. izradio Emilijan Josimović, ulica je brzo izgrađena i dobila svoju fizionomiju i sadržaj. U njoj se grade kuće i nastanjuju najuticajnije i najbogatije porodice trgovačkog i političkog Beograda. Godine 1870. Uprava grada je i zvanično krstila ulicu dajući joj ime – ulica Kneza Mihaila.

BloombergAdria.com

TRG REPUBLIKE

Glavni gradski trg obuhvata prostor između „Gradske kafane“, bioskopa „Jadran“, Narodnog pozorišta i Centralnog kluba Vojske Srbije.

Sadašnji trg formiran je posle rušenja Stambol-kapije (1866) i podizanja zgrade Narodnog pozorišta (1869). Stambol-kapija, koju su sagradili Austrijanci početkom 18. veka, nalazila se između spomenika knezu Mihailu i Narodnog pozorišta. To je bila naveća i najlepša kapija u vreme dok je grad bio opasan šancem. Kroz nju je vodio put za Carigrad (Istanbul), po kome je i dobila ovaj naziv. U narodu je Stambol-kapija ostala zapamćena po tome što su Turci na prostoru ispred nje vršili egzekuciju „sirotinje raje“ nabijanjem na kolac. Prilikom zauzimanja Beograda (1806) pred ovom kapijom smrtno je ranjen Vasa Čarapić, poznati vojskovođa iz Prvog srpskog ustanka. U spomen na ovaj događaj ulica u blizini ovog mesta dobila je njegovo ime, a podignut je i spomenik.

BloombergAdria.com

Posle uspostavljanja srpske vlasti i rušenja Stambol-kapije, prostor današnjeg Trga Republike dugo je ostao neizgrađen. Narodno pozorište stajalo je više od 30 godina kao jedina velika zgrada. Kada je 1882. podignut spomenik knezu Mihailu, počelo je postepeno urbano formiranje ovog trga. Na mestu današnjeg Narodnog muzeja bila je podignuta dugačka prizemna zgrada u kojoj se, između ostalog, nalazila poznata kafana „Dardaneli“, stecište umetničkog sveta. Zgrada je srušena da bi se na njenom mestu 1903. podigla Uprava fondova (sadašnja zgrada Narodnog muzeja). U malom parku pored Narodnog pozorišta, sve do Drugog svetskog rata, nalazili su se poznata kafana i bioskop „Kolarac“ (zgrada je bila vlasništvo trgovca i dobrotvora Ilije Milosavljevića Kolarca). Palata „Riunione“, u kojoj se nalazi bioskop „Jadran“, sagrađena je 1930.

Na prostoru današnjeg Doma štampe, sve do Drugog svetskog rata, stajale su stare prizemne i jednospratne zgrade sa trgovačkim radnjama. Većina ovih zgrada porušena je prilikom nemačkog bombardovanja 6. aprila 1941. Posle Drugog svetskog rata uklonjene su tramvajske šine (između dva rata ovde je bila tramvajska okretnica) i premešten skver na kojem su kratko vreme posle oslobođenja bili grobnica i spomenik borcima Crvene armije palim u borbi za oslobođenje Beograda 1944. (njihovi posmrtni ostaci preneseni su na Groblje oslobodilaca Beograda). Kasnije je podignuta i najveća zgrada na ovom trgu, Dom štampe, u kojoj se nalaze „Gradska kafana“ i Međunarodni pres-centar.

NEMANJINA ULICA

Završetkom Železničke stanice, 1884. Nemanjina ulica postaje jedna od glavnih gradskih saobraćajnica. Ime je dobila 1896.

KONAK KNEZA MILOŠA (Topčider)

Posle konaka za svoju ženu i decu u beogradskoj varoši, knez Miloš Obrenović podigao je 1831-1834. i za sebe konak u Topčideru. Konak su sagradili majstori Janja Mihailović i Nikola Đorđević, a radove vodio Hadži-Nikola Živković, nadzornik i neimar skoro svih građevinskih poduhvata kneza Miloša. Bogata unutrašnja dekoracija plafona, zidova i niša, delimično je sačuvana do danas. Za vreme svoje prve vladavine Miloš je samo povremeno ovde boravio, a za druge vladavine sve vreme (dve godine) proveo je u Konaku i tu umro 14. septembra 1860. Jedno vreme u Konaku je bio Muzej kneza Miloša i Mihaila Obrenovića, zatim Šumarsko-lovački muzej, osnovan 1929.

BloombergAdria.com

Prilikom proslave 150-godišnjice Prvog srpskog ustanka (1954), u Konaku je otvoren Muzej Prvog srpskog ustanka sa tematikom posvećenom čitavom periodu oslobodilačkih borbi protiv Turaka (od 1804. do drugog hatišerifa 1839). Eksponati Muzeja poslužili su kao polazna osnova za formiranje Istorijskog muzeja Srbije, 1963. Ispred ovog zdanja je jedan od najstarijih i najlepših platana u Evropi, zaštićen kao prirodna retkost (ima više od 160 godina).

SPOMENIK KARAĐORĐU

Na platou ispred zgrade Narodne biblioteke Srbije u Nebojšinoj ulici.

BloombergAdria.com

Bronza 320 cm. Podignut 1979.