KRVAVI ILINDAN '41: Ustaše za 1 dan ubile preko 12.500 Srba

Teslino rodno mesto Smiljan nalazilo se u sklopu kompleksa logora smrti Jadovno, gde su (prema Đuri Zatezalu) od 11. aprila 1941. do 21. avgusta 1941. godine ustaše zverski ubile 40.123 ljudi, od novorođene dece do staraca, i među kojima je stradalo je 38.010 Srba i 1.998 Jevreja.

Ilindanskom masakru prethodila su sporadična ubistva.

Među prvim ustaškim žrtvama u gospićkom kraju bili su pravoslavni sveštenici i članovi njihovih porodica. Među njima je bio i smiljanski paroh Matija Stijačić. Ustaše su ga uhapsile 12. aprila 1941. godine i odvele u Kazneni zavod u Gospiću. Sa njim je bio zatvoren i Dimitrije Jerković, sveštenik iz obližnje Široke Kule, koji je prethodno služio u Parohiji u Smiljanu.

Obojicu sveštenika viđali su isprebijane u zatvoru, a zatim su odvedeni na Velebit gde su pobijeni.

Matijinog sina Slavka, đaka sedmog razreda gimnazije, uhapsile su i ubile gospićke ustaše dok je tražio oca. Žrtva ustaškog zločina bio je i gospićki protojerej Geno Ilić, rođen 1863. u Smiljanu u svešteničkoj porodici, on je bio prijatelj oca Nikole Tesle, Milutina Tesle.

Na Ilindan, 02.08.1941. godine hrvatske vlasti iz Gospića donose odluku o sprovođenju "srbokolja" na području Srednje Like. Ovaj srbokolj je ostao upamćen u srpskom narodu pod imenom "Krvavi Ilija".

Ustaše su poklale i žive spalile sve Srbe, a potom su ih bacile u jamu. Ubistvo je izvršavano na najmonstruoznije načine, ljude su žive ili polužive spaljivali u svojim kućama, klali i ubijali na kućnim pragovima i vešali. U masakru je zaklano i spaljeno 27 neimenovanih novorođenčadi, 127 dece uzrasta od jedne do 15 godina, 340 osoba od 16 do 80 godina i 12 osoba starijih od 80 godina. Još 30 Srba je obešeno 5. marta 1945. godine u Smiljanu o stubove, drveće i putokaze.

Postoji svedočanstvo Ante Antunovića od 6. juna 1952. godine u Okružnom sudu u Gospiću, koji je opisao teški „ritam zločina” nad Srbima u Smiljanu, kada su 2. avgusta 1941. godine, ustaše su pobile sve Srbe koji su bili u Smiljanu i okolini — ukupno 506 stanovnika. Narednih dana u Smiljanu su ubili još 13 srpskih civila.

Naselja koja su se zvala imenom Smiljan i predstavljala smiljansku opštinu činili su: Smiljan, Bužim, Rastoka, Smiljansko Polje, Debelo Brdo, Trnovac, Brušane i Razvaluša. Prema državnom popisu iz 1931. godine, opština je imala 4 782 stanovnika. Većinu stanovništva činili su Hrvati, a među njima je živeo samo 621 pravoslavni Srbin. Od toga broja u ustaškim pokoljima ubijeno je 559 Srba a samo ih je 62 preživelo rat.

Stratišta na kojima su pobijeni smiljanski Srbi nisu bila obeležena. Tek na Ilindan, 2. avgusta 1977. godine, hrvatske vlasti su dozvolile da se kosti srpskih žrtava sakupe na jednom mestu i sahrane u skromne spomen-kosturnice na pravoslavnom groblju iza parohijske crkve, gde se ujedno nalazi i spomenik svim Smiljančanima, žrtvama ustaškog terora. Na mermernoj ploči nalazio se natpis, ispisan ćirilicom: „Spomenik su podigli rođaci iz zemlje i inostranstva, 1950. godine“. Svake godine na Ilindan, u znak sećanja na prva stradanja u Smiljanu koja su započela tog dana 1941.godine, a trajala sve do kraja rata, preživela rodbina i prijatelji su se okupljali oko spomenika i polagali cveće. Obeležje je porušeno 1991. godine.

Devedesetih godina 20. veka stradalo je 20 Srba, među kojima i osmoro onih koji su preživeli ustaške likvidacije u Drugom svetskom ratu.

Posle rata detaljno je popisano koji su ljudi ubijeni, tako da se zločin ne može poreći, navodi Sofija Pejnović iz Arhiva Srba u Hrvatskoj.

Stradale porodice

Do te kobne 1941. godine, u tadašnjoj smiljanskoj opštini i okolnim naseljima živele su stare srpske porodice: Basarići, Bogići, Gajići, Delići, Lemajići, Milašinovići, Pejnovići, Prodanovići, Stijačići, Katići, Potkonjaci, Počuče, Rajčevići, Starčevići, Vraneši, Javorine, Vitasi, Vujinovići, Mileusnići, Pezelji, Plećaši, Čubrilo, Dimići, Jerkovići i Paići. Od 49 članova porodice Vraneš, od ustaške ruke tada je stradalo 44, od toga dvadesetoro dece i devet žena. Od 129 Lemajića 1941. godine ubijeno ih je 116, a posle je stradalo još četrnaest članova ove porodice. Početkom rata porodica Pejnovića brojala je 121 člana, već u prvim pogromima prve ratne godine ubijeno ih je 113, od toga je 94 stradalo od noža, a 9 članova porodice je živo spaljeno.

Krvavi Ilindan širom NDH

Dana 2. avgusta 1941. širom NDH desila se serija zločina: