84 DANA LJUTE BORBE: Pre 34 godine počela bitka za Vukovar

Bitka za Vukovar je oružani sukob na području opštine Vukovar 1991. godine u kome su na jednoj strani bili naoružani Hrvati u MUP-u Hrvatske i prva hrvatska vojna formacija Zbor narodne garde (ZNG), a na drugoj strani naoružani Srbi i vojnici Jugoslovenske narodne armije. 

Povremene oružane borbe dve sukobljene strane na području opštine Vukovar vođene su od 2. maja 1991. godine, kada su „redarstvenici” MUP-a Hrvatske pokušali da uđu u Borovo Selo, kod Vukovara, i tamo skinu srpsku zastavu, a postave hrvatsku, doveo je do prvog većeg oružanog sukoba 2. maja 1991. Izvršno veće Skupštine opštine Vukovar saopštilo je da je ubijeno 12 „redarstvenika” (MUP Hrvatske), ali i 3 civilna lica srpske nacionalnosti.

Od 25. avgusta 1991. godine trajala je stalna borba dve sukobljene strane za vlast nad gradom. Bitka za Vukovar je završena predajom hrvatskih vojnika 18. novembra 1991. godine, a prema procenama na području Vukovara u građanskom ratu 1991. ukupno je ubijeno oko 3.000 lica i prema broju ubijenih to je najveća bitka u 1991. u građanskom ratu u SFRJ.

Bitka za Vukovar bila je blokada grada Vukovara od strane Jugoslovenske narodne armije, uz pomoć srpskih dobrovoljačkih snaga od kraja avgusta do sredine novembra 1991. tokom rata u Hrvatskoj. Bitka se završila porazom hrvatskog Zbora narodne garde, velikim razaranjem Vukovara i velikim brojem mrtvih, ranjenih i izbeglih.

BloombergAdria.com

Zauzimanje Vukovara od strane JNA i srpskih formacija predstavljalo je veliko poniženje i uticaj na borbeni moral hrvatskih snaga koje nisu povratile kontrolu nad gradom sve do 1998. godine, mirnim putem.

Grad pre rata

Vukovar je bio važan regionalni centar na granici Hrvatske i Srbije, koji se nalazi na desnoj obali Dunava. On je važna luka i centar pre rata etnički izmešane oblasti.

U opštini je po popisu iz 1991. živelo 84.189 stanovnika, od čega su 36.910 (43,8%) bili Hrvati, 31.445 (37,4%) Srbi, 6.124 (7,3%) Jugosloveni, 1.375 (1,6%) Mađari i 8.335 (9,9%) ostalih.

Tako su oni koji su se na popisu 1991. izjasnili kao Srbi i Jugosloveni zajedno bili su brojniji od Hrvata na području opštine Vukovar. Zbog toga, komandanti JNA verovatno su mislili da u Vukovaru brane želje njegovog stanovništva da ostane u Jugoslaviji i za JNA borba za Vukovar postala je poslednja veća bitka za Jugoslaviju.

Većina Srba je živela u centru Vukovara, dok su Hrvati živeli u industrijskim predgrađima. Pre 1990, stanovništvo je bilo vrlo integrisano, sa neobično velikim procentom mešovitih brakova i ljudi koji su se izjašnjavali kao Jugosloveni, a ne kao Hrvati ili Srbi.

BloombergAdria.com

Od višestranačkih izbora u SR Hrvatskoj sredinom 1990. godine, na kojim je u Vukovaru pobedio Savez komunista Hrvatske, koji je od novembra 1990. promenio ime u Socijaldemokratska partija Hrvatske, u opštini Vukovar vlast su držale pristalice Jugoslavije, a predsednik Skupštine opštine od kraja maja 1990. bio je Srbin - Slavko Dokmanović (1949—1998). Nasuprot tome na republičkom nivou pobedila stranka HDZ koja je u svom političkom programu jasno isticala želju za nezavisnosti tačnije odvajanje SR Hrvatske od SFRJ i pokušavala je umanjiti politički značaj Srba u Hrvatskoj. Od kraja 1990. na području Hrvatske civili Hrvati mogli su kupiti oružje (puške) bez nekih posebnih dozvola, a sve veći broj lica bio je naoružan.

U julu 1990. godine, Skupština opštine Vukovar, u kojoj su većina bili Srbi i projugoslovenski orijentisani Hrvati, odbila je da prihvati novi ustav Hrvatske kojim su Srbi izgubili status konstitutivnog naroda i postali nacionalna manjina. Hrvatska vlada je zbog toga naoružavala paravojne snage tobože kao rezervnu policiju, da bi osigurala prevlast na terenu.

U martu 1991. Tomislav Merčep, sekretar za narodnu odbranu u opštini Vukovar delio je oružje Hrvatima. U aprilu 1991. došlo je do bežanja iz Vukovara nekih Srba policajaca, sa oružjem, u okolna sela naseljena Srbima i tako su stvarane na jednoj strani policija Hrvatske, u kojoj su ostajali većinom Hrvati, a na drugoj strani milicija SAO Krajine, u kojoj su bili većinom Srbi, ali nastajale su i dve odvojene teritorije koje su kontrolisali Hrvati, odnosno Srbi, na području Vukovara.

Napetost je pojačana, kada pada prva civilna žrtva u Hrvatskoj. Dok se vraćao sa prvomajskog uranka Srbina Stevana Inića, rođenog 1928. godine, ubio je Hrvat Đuro Gelenčir, pripadnih HDZ-ove partijske, etnički čiste hrvatske policije, što je dramatično odjeknulo među Srbima, ali i neostrašćenim Hrvatima. Pokušaj „redarstvenika” MUP-a Hrvatske da uđu u Borovo Selo, kod Vukovara, i tamo skinu srpsku zastavu, a postave hrvatsku zastavu, doveo je do prvog većeg oružanog sukoba 2. maja 1991. u kome je prema saopštenju Izvršnog veća Skupštine opštine Vukovar ubijeno 12 „redarstvenika” (MUP Hrvatske) i 3 civilna lica (Srbi), a ranjeno je oko 20 lica.

Od sukoba u Borovu selu, od početka maja 1991. vlada Hrvatske pokušavala je da otme vlast nad Vukovarom i smenila je Dokmanovića u drugoj polovini jula 1991. godine, a njegovog zamenika u Skupštini opštine Hrvata Marina Vidića imenovala je „poverenikom” za Vukovar. Za ulaz (ili izlaz) u Vukovar i hrvatska naselja bila je potrebna dozvola od MUP-a Hrvatske, a Srbi su na ulazu u svoja naselja postavili straže od pripadnika milicije SAO Krajine.

BloombergAdria.com

Grupa pristalica HDZ, predvođena Gojkom Šuškom, političkim emigrantom i uspešnim kanadskim ugostiteljom, a kasnije hrvatskim ministrom odbrane, prišunjala se Borovu Selu i ispalila tri projektila „ambrust”. Niko nije poginuo, ali su lokalni Srbi, već potpomognuti sunarodnicima iz Srbije, pojačali odbranu.

Zbog toga, kretanje civilnih lica bilo je otežano, a noću se opasnost povećavala jer se često pucalo na kuće Srba. Barikade i napadi naoružanih Hrvata protiv Srba na području Vukovara početkom jula 1991. doveli su do blokade celog grada, a Hrvati su u napadima na Srbe povremeno koristili i minobacače i topove.

Početkom avgusta 1991. sa područja Novog Sada poslat je 12. (Novosadski) korpus JNA prema Vukovaru, a u gradu su počele ulične borbe u kojima je bio veliki broj ubijenih na obe strane. Napadima sa juga i severa JNA i srpska teritorijalna odbrana uzeli su krajem leta 1991. područje zapadno od grada Vukovara, naselja Martinci i Bogdanovci, a u gradu je ostalo potpuno opkoljeno između 2.000 i 3.000 pripadnika ZNG i MUP-a Hrvatske.

Za Prvi maj, nekoliko policajaca iz Osijeka se ušunjalo u Borovo Selo u nameri da skine jugoslovensku zastavu, istaknutu u čast praznika, i postavi novu hrvatsku zastavu. Stražari su zapucali i dvojicu ranili i zarobili. Sledećeg jutra, dvadesetak hrvatskih policajaca ušlo je autobusom u Borovo Selo u nameri da oslobodi zarobljene policajce. Dočekani su paljbom. Dvanaest ih je poginulo.

Dana 25. juna 1991, Hrvatska je proglasila nezavisnost od Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Srpski narod u Hrvatskoj se oštro pobunio protiv ovog čina, i prihvatio se oružja. Podržavao ih je srpski lider Slobodan Milošević kao i vođstvo JNA. Hrvatske paravojne snage i policija nisu mogle da se potpuno odvoje od Jugoslavije, a da pre toga ne pokore ili proteraju Srbe i JNA.

BloombergAdria.com

U ovom stadijumu jugoslovenskog konflikta, Miloševićevi i ciljevi JNA su se u nekoliko tačaka razlikovali. Smatra se da je Milošević želeo da podrži napore pobunjenih srpskih zajednica da se otcepe od nezavisne Hrvatske i da se pripoje Jugoslaviji. Vođstvo JNA je takođe podržavalo pobunu Srba ali je imalo za cilj da onesposobi i ukine novu hrvatsku državu i održi Jugoslaviju.

Prema izjavama bivšeg načelnika JNA Veljka Kadijevića, cilj JNA je bio da uđe duboko u Hrvatsku, zauzme Zagreb i uništi njene oružane snage. Kada bi taj zadatak bio ostvaren, nova Jugoslavija bi mogla da određuje svoje zapadne granice. Ključni element ovog plana je bila upotreba teško naoružanih snaga kojim bi se zauzela oblast istočne Slavonije koja je naseljena Srbima, da bi se zatim dalje napredovalo na zapad do Zagreba.

Region je već bio u stanju dugoročne političke krize. Vodeća hrvatska nacionalistička stranka HDZ imala je malo direktnog uticaja na Opštinu Vukovar, jer na izborima 1990. godine nije dobila ni jedno od pet mesta za predstavnike opštine u parlamentu. U julu 1990. godine, skupština opštine Vukovar, u kome su većina bili Srbi, odbilo je da prihvati novi ustav Hrvatske kojim su Srbi izgubili status konstitutivnog naroda i postali nacionalna manjina i oko toga se sukobilo sa hrvatskom vladom. Dominantna stranka u skupštini opštine bila je Savez komunista Hrvatske. Srbin Slavko Dokmanović, po struci poljoprivredni inženjer, izabran je za predsednika Veća.

Do proleća 1991. godine, hrvatske paravojne formacije su se naoružale u Vukovaru. Bile su pod vođstvom Merčepa i imale su namere da započnu sa terorističkim napadima na Srbe. Srpske paravojne jedinice su smestile svoju bazu u vukovarskom prigradskom naselju Borovo Selo, u kojem je većinu činilo srpsko stanovništvo. Militantna propaganda iz Zagreba je doprinela zaoštravanju odnosa i radikalizovala veliki broj građana, utičući na njih da drugu stranu vide u najgorem mogućem svetlu. Stanje napetosti pogoršano je akcijama pojedinih radikalnih članova HDZ-a koji su izvršavali napade na srpske civile i njihovu imovinu.

BloombergAdria.com

Rani stadijumi konflikta

Dok se stanje u istočnoj Slavoniji pogoršavalo, u samom Vukovaru je lokalni komandant paravojnih jedinica Tomislav Merčep stekao reputaciju po brutalnosti prema lokalnim Srbima. Najmanje 80 Srba je ubijeno ili nestalo prilikom napada Merčepovih paravojnih snaga. Još pre prvih žrtava 9. aprila 1991. godine Dokmanović je napisao dramatično pismo hrvatskom predsedniku Franji Tuđmanu izjavljujući „da je trenutno stanje u Vukovaru veoma kritično i da preti da svakog trenutka eskalira u međuetnički sukob sa mogućim trajnim, tragičnim i nepredvidivim posledicama, što je posebno naglašeno sve učestalijim naoružavanjem civilnog stanovništva koje se nastavlja i koje stvara atmosferu straha i potpunog odsustva poverenja stanovništva u bilo koju vladinu instituciju”.

Kao datum početka rata se uzima 29. jul 1991. kada su dva pripadnika JNA koji su iz vukovarske kasarne, gde je bio smešten 12. pontonjerski bataljon JNA sa regrutima na redovnom služenju vojnog roka, došli u poštu u Borovo Naselje, da predaju pisma. Tu ih je napala patrola hrvatske policije. Oni su uspeli da se odbrane i nekako se vratili u kasarnu. Naredni dan je i kasarna u Vukovaru bila opkoljena i nije zauzeta tokom celog vremena rata. Generalštab JNA u skladu sa svojim ustavnim ovlašćenjima interveniše, tada još uvek važeće države SFRJ. Narednih meseci iz Srbije dolaze jedinice JNA koje su bile poslate da odblokiraju kasarnu, a separatiste uhapse.

U pokušaju da oduzme Srbima lokalnu vlast u opštini Vukovaru, vlada u Zagrebu je smenila Opštinsko veće i njegovog predsednika u julu 1991. Oni su zamenjeni komesarom hrvatske vlade Marinom Vidićem Bilijem. Ovo je još više udaljilo lokalne Srbe, a Bili je shvatio da teror nad Srbima ima negativne posledice po hrvatske interese na terenu. Marin Vidić Bili je 18. avgusta 1991. napisao dramatično pismo celom hrvatskom političkom vrhu da Merčepova grupa ubija Srbe, upada u srpske stanove, kuće, krade kola, kamione, diže kafiće u vazduh, odvodi Srbe i ubija ih. Takvo divljanje hrvatskih ekstremista izazvalo je srpski protivodgovor, pa je tokom jula i avgusta 1991. godine hrvatska vlada progresivno gubila kontrolu nad istočnom Slavonijom, a srpske snage su često uz podršku jedinica JNA koje su bile stacionirane u blizini, pobeđivale hrvatske ekstremne snage i postavljali barikade i minska polja.

JNA je zauzela pozicije na desnoj strani Dunava, a bojni brodovi JNA su patrolirali rekom. Sporadični minobacački napadi na Vukovar su počeli u julu, a dalekometna artiljerija je počela da gađa grad početkom avgusta. Do kraja avgusta je broj stanovnika grada pao na oko 15.000. Stanovništvo koje je ostalo su sačinjavali Hrvati, Srbi i ljudi drugih nacionalnosti. Vukovar je u tom momentu već bio u velikom delu okružen teritorijom pod srpskom kontrolom, a od 25. avgusta počinju redovna granatiranja i vazdušni napadi na grad. Međutim, još uvek nije bilo pokušaja da se grad pešadijski zauzme. Borba se u principu sastojala u intenzivnoj razmeni vatre između teritorija pod srpskom i hrvatskom kontrolom.

BloombergAdria.com

U borbama za Vukovar učestvovale su i dobrovoljačke jedinice na strani državne vojske. Procena je da njihovih pripadnika nije bilo više od 800. Te jedinice su: Srpska dobrovoljačka garda, poznatija kao Arkanovi Tigrovi pod vođstvom komandanta Željka Ražnatovića dobrovoljci Srpske radikalne stranke i Beli orlovi.

Taktika JNA kod oslobađanja Vukovara je bila kreni-stani što je umrtvljavalo borbeni moral.

Hrvatske snage

U Vukovaru se pod potpunom ili delimičnom opsadom nalazilo oko 2.000 pripadnika hrvatskih paravojnih snaga, 204. brigade Zbora narodne garde (ZNG) i Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) Hrvatske. Bili su relativno slabo naoružani i imali su malo teškog naoružanja, ali su nabavili dodatno oružje nakon zauzimanja kasarni JNA širom Hrvatske. Išle su im na ruku i odbrambene prednosti koje je pružao gradski teren. Svo vreme tokom bitke za Vukovar desetine hiljada pripadnika hrvatskih snaga pokušavalo je da prodre do Vukovara i pomogne snagama u opsadi. Veoma dugo trajalo je smenjivanje jedinica u gradu i dolazak svežih snaga i oružja. Dugo je trajao i veliki pritisak na srpske snage, koje su opsedale grad.

BloombergAdria.com

Komadant hrvatskih snaga Branko Borković i njegov zamenik Mile Dedaković Jastreb, odigrali su ključnu ulogu u smišljanju defanzivne taktike koja je zadržala JNA van Vukovara tokom dužeg vremenskog perioda. Napravili su združenu komandnu strukturu koja je stvorila jednu brigadu od prethodno odvojenih elemenata. NJihova taktika se bazirala na integrisanom odbrambenom sistemu koji je uključivao miniranje prilaznih puteva, antitenkovske timove, snajpere i dobro utvrđene odbrambene položaje. Ova kombinacija je imala za cilj da usporava i razbija napade JNA do momenta kada bi kontranapad naterao JNA na povlačenje

Kraj bitke

Pokušaj Hrvatske vojske da sa tenkovima iz pravca Vinkovaca i Nuštra, a preko Marinaca dođe do Vukovara završen je neuspehom sredinom oktobra 1991. godine. Broj hrvatskih vojnika u Vukovaru od avgusta se smanjivao (pogibije i izvlačenje iz okruženja) i na kraju opsade verovatno ih je bilo između 1.700 i 2.000. Nasuprot broju hrvatskih vojnika, broj vojnika JNA (sa TO SAO Slavonije, Baranje i zapadnog Srema) na području opštine Vukovar povećavan je do oktobra 1991. kada je bilo najmanje oko 4.000, a verovatno do oko 6.000 vojnika JNA, ali na širem području Vukovara JNA i srpska TO imali su još do 10.000 pripadnika.

BloombergAdria.com

JNA je iskoristila prednost u naoružanju i borbenost dobrovoljaca i oslobađala je ulicu po ulicu u Vukovaru, a iz podruma su izlazili civili, koji su tamo boravili danima i sedmicama. Broj ubijenih je rastao, a od granate minobacača, dok se kretao od Bršadina prema Borovom naselju, 4. novembra 1991. ubijen je i general-major Mladen Bratić, komandant Novosadskog korpusa. Hrvatska vojska i ustaše u gradu držali su Borovo naselje i Mitnicu sredinom novembra, ali bili su pred porazom i Mile Dedaković Jastreb, komandant ZNG za Vukovar, naredio je svojim vojnicima da se predaju JNA 18. novembra 1991.

Kada je JNA ulazila u grad, primećeno je prilikom izlaska civilnih lica iz podruma i skloništa u Vukovaru da među njima ima veoma malo Srba, a brzo je otkriveno da su neki vojnici Hrvatske i ustaše koje su bile sa njima u delu grada koji su držali izvršili veliki broj ubistava Srba - dece, žena i muškaraca.

Žrtve

Prema jednoj proceni Vlade Republike Hrvatske iz decembra 2003. u Vukovaru je ubijeno oko 1.100 civila, a ranjeno je oko 4.000 osoba. Na području Vukovara u građanskom ratu u Hrvatskoj 1991. ukupno je ubijeno oko 3.000 lica, a prema nekim procenama ubijeno je oko 1.600 vojnika (pri čemu je deo vojnika ubijen posle predaje, a ne u borbama) i odatle sledi da je u vreme borbi za Vukovar moglo biti ubijeno oko 1.400 civila.

U emisiji HRT-a, Nedjeljom u dva, od 15. decembra 2013. Vedrana Rudan u 21. minutu govori da je Tuđman Liniću naredio da civile koji su se nalazili u izbeglištvu u Opatiji i Lovranu vozi u Vukovar. Linić je to odbio i Tuđman je sam morao da organizuje prevoz. Tako je odveo u smrt mnoge jer mu je bio potreban materijal za propagandni rat. O istoj temi je progovorio i voditelj Dnevnika HRT-a Zoran Šprajc, pa je zbog toga privremeno suspendovan.

Jugoslovenska/srpska vojska

Šest godina posle rata postojale su veoma različite procene o broju ubijenih vojnika JNA i dobrovoljca (Srba) koji su pomagali JNA. Navođeno je da je komandant štaba Hrvatske vojske general Anton Tus govorio da su JNA i srpska strana u vukovarskoj operaciji izgubile „oko 10.000 vojnika”, ali u novembru 1997. Milan Milivojević, pukovnik JNA u penziji i jedan od komandanata u borbama za Vukovar, odgovorio je: „Prema mojim podacima, u borbama je poginulo maksimalno 300 vojnika JNA.” 

BloombergAdria.com

U isto vreme novinar Miroslav Lazanski rekao je: "na strani JNA, TO i dobrovoljačkih jedinica poginulo je tačno 1.103 pripadnika: "Prema jednoj novijoj proceni „oko 600 vojnika u JNA i srpskoj TO” je ubijeno u borbama za Vukovar. Prema nezvaničnim srpskim procenama, tokom bitke za Vukovar, jugoslovenske i srpske snage su imale i 2.500 ranjenih vojnika.

BloombergAdria.com

Na popisu stanovništva 2021. godine, grad Vukovar je imao 23.175 stanovnika, sledećeg nacionalnog sastava:

BloombergAdria.com

Podsetimo, pre četiri godine je u Hrvatskoj promovisana video igrice  "Bitka za Vukovar" (VukoWar: Rain of Steel), a njeni kreatori ističu da je igra zasnovana na "istorijskim činjenicama", dok poznavaoci prilika u Hrvatskoj gaje bojazan da bi sadržaj i motiv igre mogli uticati na raspirivanje mržnje među mladima i jačanje antisrpskog raspoloženja u toj zemlji.

"Bitka za Vukovar" je "pucačina" iz prvog lica zasnovana na bici za taj grad i njegovom padu. Razvija je tim „Kro gejm devs“, koji je najavio da će biti utemeljena na istorijskim činjenicama i da će u igri biti prikazani pripadnici JNA i "razne paravojne i samoproglašene četničke formacije s pripadajućim simbolima i uniformama“.

Grupa programera tvrdi da će igra da posluži pre svega kao edukativno sredstvo za decu i mlade, odnosno za „usađivanje pozitivnih i plemenitih vrednosti iskazanih u sudbinama heroja odbrane Vukovara, u nadi da se strahote iz 1991. više nikada neće ponoviti“. Kako su naveli, u izradu igre uključeni su mnogi Vukovarci i drugi koji su izgubili voljene...

Programski direktor "Demostata" Zoran Panović smatra da će ta igra biti još jedan deo narativa o "domovinskom ratu" u Hrvatskoj, koji nije sklon reviziji, a u kom Vukovar i "Oluja" igraju ključnu ulogu.