KOZACI: NJihovim imenom Evropljani su plašili decu

Nije poznata tačna godina nastanka kozaštva; uobičajeno je da se istorija kozaka računa od 15. veka kada taj naziv počinje često da se spominje u istorijskim dokumentima.

Beg od feudalnog ugnjetavanja, glad, suša, bolesti, progoni staroveraca i druge nevolje primoravale su aktivne i energične ljude iz cele Rusije da u potrazi za boljim životom odlaze na doslovno ničije teritorije, odnosno na nemirne stepske granice Istočne Evrope, u donje tokove Dnjepra, Dona, Tereka, Volge i Urala. Na obalama tih velikih reka formirale su se samoupravne zajednice od nekoliko hiljada kozaka koje su stalno ratovale sa susednim državama i plemenima.

Kozaci su ratovali protiv svih svojih suseda (protiv Moskovskog carstva, Krimskog kanata, Turske i poljsko-litvanskog saveza), a u slučaju potrebe privremeno bi sklapali saveze s dojučerašnjim neprijateljima. Kontrolisali su brojne trgovačke puteve i uzimali danak od karavana za prelazak preko njihove teritorije, a ponekad bi ih i jednostavno pljačkali.

Šta može da se kaže o poreklu kozaka? Savremeni istraživači smatraju da su u njihovoj etnogenezi, osim očite ruske i istočnoevropske komponente, mogli učestvovati i mongolsko-turski i kavkaski narodi. I zaista, i u današnje vreme često se mogu susresti crnomanjasti potomci kozaka. Kozaci su uvek govorili dijalektima ruskog jezika razumljivim svim stanovnicima Rusije, s izuzetkom pojedinih reči. Kozaci nikada nisu imali neki posebni nacionalni identitet, ali je zato staleški i verski (pravoslavni) identitet kod njih uvek bio veoma izražen.

BloombergAdria.com

Pravoslavni identitet je na kraju krajeva i doveo kozake pod okrilje sve moćnijeg Moskovskog, a potom i Ruskog carstva, u kom su na početku imali status vazala. Kozaci su na svojim teritorijima imali sopstvene zakone, odnosno svojevrsnu kozačku demokratiju. Sami su i među sobom birali zapovednike za vreme vojnog pohoda, dok su u doba mira svi bili jednaki.

Carska vlast je u 17. i 18. veku neprekidno vršila pritisak na Kozake, pokušavajući na sve načine da ograniči njihovu slobodu, stoga je sasvim razumljivo da su nailazili na žestok otpor. Kozački atamani su u više navrata podizali ustanke protiv Moskve, podstičući na pobunu i hiljade seoskih stanovnika. Najpre je 1670-1671. Stjepan Razin stao na čelo velikog ustanka protiv cara Alekseja Mihajloviča, zatim Kondratij Bulavin protiv Petra Velikog, a zatim Emeljan Pugačov protiv Katarine Velike. Zaporoška Seča je u 18. veku raspuštena upravo zato što je bila samovoljna. Kozaci lojalni carici tada su se preselili u Kubanj (Severni Kavkaz), a deo Zaporožaca otišao je na teritoriju Osmanskog carstva i tamo formirao Zadunavsku Seču, lojalnu turskom sultanu. Neki Kozaci su dospeli čak i do Vojvodine, gde su služili Habzburgovcima na austrijsko-turskoj granici.

Vetar sa Istoka

Ipak, u vreme mira s Kozacima, carska vlast ih je i uprkos tako složenim odnosima koristila za širenje teritorija zemlje. Neprocenjiva je bila uloga kozaka u pokoravanju i kultivisanju Urala, Sibira i Dalekog Istoka, a samim tim i Ruskog carstva. Kozaci su osnovali mnoge današnje gradove u ovim područjima, a među njima su i prestonice ruskih oblasti i autonomija: Irkutsk, Habarovsk, Omsk, Tomsk, Jakutsk, Blagoveščenska, Petropavlovsk-Kamčatski, Orenburg, Krasnojarsk, Krasnodar, pa čak i Grozni, i to nije cela lista. Kozaci su došli do Tihog okeana, ali on ih nije zaustavio. Kozak Dežnjov je 1648. otkrio Ameriku sa azijske strane i omogućio širenje Rusije na Aljasku.

Zauzimanje ogromnih teritorija Evroazije koji su danas neodvojivi deo Rusije i okosnica njene ekonomije (u njima su koncentrisana glavna nalazišta nafte, gasa, zlata i drugih ruda) odvijalo se s jedne strane uz podršku i strateško osmišljavanje i prema izravnom ukazu ruskog monarhijskog dvora, a s druge je bilo u skladu sa težnjom za nezavisnim i slobodnim životom podalje od cara i vlasti, a upravo takav pristup je kultivisan među kozacima. Ne treba zaobići ni činjenicu da su kozaci zbog svoje prirodne surovosti (odmalena su odgajani kao ratnici) bili grubi, pa čak brutalni prema lokalnom stanovništvu.

S druge strane, kozaci su postavili i temelje mirne koegzistencije ruskog naroda i autohtonih stanovnika na kolonizovanim područjima. Oni nikada nisu istrebljivali autohtona plemena, kao što su to masovno činili zapadnoevropski osvajači prilikom osvajanja drugih delova sveta (obe Amerike, Australija).

BloombergAdria.com

Elitni stalež

Kada je protutnjao ustanak Emeljana Pugačova, Carstvo je odlučilo da izbegava buduće sukobe sa kozacima tako da oni konačno postaju snažan vojni stalež i od tada se Kozak postajem isključivo rođenjem.

NJihova glavna obveza bila je čuvanje granice Carstva i učestvovanje u vojnim pohodima. Za svoju službu su od cara dobijali privilegije: ogromna zemljišta, oslobođenje od poreza, kao i unutrašnju samoupravu, a donski kozaci pored toga i teritorijalnu autonomiju, Oblast Donske vojske. Vlasti su odlučile da ne ulaze u sukob s Kozacima, a zauzvrat su od njih dobile bezrezervnu podršku. Od tada su Kozaci lojalni caru, a u tom pogledu bili su jedan od najlojalnijih staleža Ruskog Carstva, uz to i odlično samoorganizirani. Svi su bili naoružani, dobro obučeni u rukovanju oružjem i uvek spremni na prolivanje svoje i tuđe krvi, "za cara i veru pravoslavnu".

Svoj najveći uspon kozaštvo je dostiglo u 19. veku. Donski Kozaci atamana Matveja Platova zajedno sa pobedonosnom ruskom armijom do nogu su potukli Napoleona i zauzeli Pariz, podarivši Evropi i svetu novi lik neustrašivog, nepobedivog i nepoštednog konjanika i rusku reč "bistro" (na ruskom "bystro" znači "brzo"). Kozaci su bili ti koji su za vreme Nikolaja I ugušili ustanke na teritoriju Rusije (u Poljskoj) i još su 1848. spašavali susedno Habzburško carstvo od pobunjenih Mađara. Tu su se našli na istoj strani sa Srbima - austrijskim podanicima lojalnim Beču. Kozaci su 1878. zajedno s ruskom armijom razbili Turke Osmanskog carstva i doneli konačnu pobedu narodima Balkana: Bugarima, Srbima i Rumunima. 

Kozaci su učestvovali i u gušenju narodnih ustanaka, ali su i hrabro ratovali na frontama Rusko-japanskog i Prvog svetskog rata, a od 1918. na njihovoj teritoriji razbuktava se strašan, dramatičan i krvav građanski rat. U 20. veku, kozačka je priča za sebe.

Zanimljive činjenice

- Napoleon Bonaparte i njegovi maršali bili su oduševljeni karakterističnim kozačkim jahanjem (kretanje zajedno s konjem) i samim sedlom (bez visokog unkaša).

BloombergAdria.com

- Kozaci, za razliku od evropske konjice, nisu koristili mamuze i terali su konje malim bičevima, tzv. "nagajkama".

- Kozački konji su vrlo izdržljivi i lepi.

- Donski Kozaci se na starim slikama uvek mogu prepoznati po plavoj boji mundira s crvenim lampasima i po koplju.

- Terski i kubanjski Kozaci preuzeli su mnogo toga od susednih kavkaskih naroda; to se prvenstveno odnosi na oblačenje, plesove, oružje i dr.

- Persijski šah je imao svoju osobnu kozačku brigadu, formiranu po uzoru na ruske brigade, a njome je zapovedao ruski oficir.

- U Čeljabinskoj oblasti na Uralu postoji naselje koje se zove Pariz. Ime je dobilo u znak sećanja na uralske kozake koji su učestvovali u napadu na Pariz 1814. 

- Nijedan autohtoni narod Urala, Sibira ili Dalekog Istoka nije istrebljen tokom ruske (prvobitno upravo kozačke) kolonizacije.

- Svakom mladom donskom kozaku rodbina bila je dužna da kupi konja, koplje, sablju, pušku, jatagan, dva pištolja i po dva kompleta letnje i zimske uniforme. 

(Nacionalna geografija)