Đurđevdan se tradicionalno obeležava nizom sabora na teritoriji Gore - najjužnijeg dela Kosova i Metohije, kao i u okrugu Kukeš u Albaniji.
Goranci su etnička zajednica slovenskog porekla islamske veroispovesti koja naseljava Goru. Usled ekonomske, ali i političke situacije tokom druge polovine 20. veka, značajan deo stanovništva napustio je ovaj region.
U selima u opštini Gora koja nisu pusta, ostali su mahom starim, a prema rečima meštana, živi između 7.000 i 10.000 stanovnika.
Koliko je proslava Đurđevdana ovde važna pokazuje i to što veliki broj ljudi iz dijaspore tada dolazi u posetu rodnom kraju - oko 20.000 je Goranaca koji dođu za vreme proslave praznika.
Iako ime ukazuje na hrišćansko poreklo, Đurđevdan ili Đuren kako ga Goranci nazivaju, ima drevno pagansko poreklo povodom smene godišnjih doba i tradicionalne rituale, poput žrtvovanja jagnjadi i „čišćenja“ od zlih sila izvorskom vodom.
Pročitajte još
Đurđevdanski sabori koji u Gori traju nedelju dana, seleći se iz mesta u mesto, manifestacije su koje pored očuvanja tradicije imaju i zabavni, vašarski karakter.
Foto: Jutjub printskrin/Kosovo Online
Goranci iz dijaspore čine glavninu posetilaca đurđevdanskih sabora koji počinju 6. maja centralnim i najvećim okupljanjem na proplanku Vlaška kraj Vraništa, gde se svake godine uz zvuke zurli u tupana okuplja hiljade ljudi. a završavaju se nedelju dana kasnije u Restelici.
Sabor otpočinje nakon što žene, od kojih su neke odevene u goransku narodnu nošnju zaigraju kolo. Dolaze ljudi svih generacija, ali najviše je mladih, u nadi da će upoznati buduće supružnike.
Tokom poslednjih decenija goranska nošnja na Kosovu je doživela transformaciju, pa tako njeni elementi danas znatno odstupaju od tradicionalnih. Ima i regionalnih varijacija. Verene žene koje igraju odevene u narodnu nošnju udaće se tokom letnjih meseci.
Slično kao i na Kosmetu, u goranskim selima na teritoriji Albanije žene i devojke odevene u narodnu nošnju dan uoči praznika idu da uberu cvetne grančice, takozvane „belice”.
Foto: Jutjub printskrin/KoSSev - Kosovo Sever Portal
Obeležavanje Đurđevdana u albanskom delu Gore počinje konjskim trkama u selu Šištavec na kojima učestvuju i predstavnici okolnih goranskih sela. Pored novčane nagrade od 500 evra, pobednik dobija i ovna.
Posle proglašenja pobednika, na seoskom trgu počinje veselje u zvuke tupana i zurli.
Za razliku od kosovske Gore, obeležavanje Đurđevdana među albanskim Gorancima prati obilato konzumiranje alkohola.
Slavlje, u kojem glavnu ulogu imaju žene i devojke odevene u narodnu nošnju, traje do duboko u noć.
Foto: Jutjub printskrin/KoSSev - Kosovo Sever Portal
Inače, Goranci su islamske veroispovesti, a govore dijalektom šire poznatim kao goranski govor ili našenski, kako svoj govor sami nazivaju, odnosno staroslovenskim srpskim jezikom (prizrensko-timočki dijalekt), koji se nekada izučavao i u Prizrenskoj bogosloviji, koja je 1999. godine spaljena do temelja. Školuju se na srpskom jeziku, prema nastavnom planu i programu Ministarstva prosvete Srbije, i Srbiju smatraju svojom domovinom. Prema popisu stanovništva iz 2022. godine, u Srbiji (bez Kosova i Metohije) je živelo 7.700 Goranaca. Prema procenama, Goranaca ima više od 60.000.
Goranska naselja u Srbiji, kojih ima ukupno 19 su: Baćka, Brod, Veliki Krstac, Vranište, Globočica, Gornja Rapča, Dikance, Donja Rapča, Dragaš, Zli Potok, Kruševo, Kukuljane, Leštane, LJubovište, Mali Krstac, Mlike, Orćuša, Radeša i Restelica.
U Albaniji goranskih naselja ima 9: Borje, Zapod, Košarište, Orgosta, Orešek, Orčikle, Pakiša, Crnolevo i Šištavec.
U Severnoj Makedoniji su 2 goranska naselja: Urvič i Jelovjane.
Foto: Jutjub printskrin/Kosovo Online
U Albaniji i Severnoj Makedoniji nemaju pravo da se izjasne kao Goranci, dok na Kosmetu, privremene kosovske institucije samo deklarativno priznaju Gorane. Država Srbija Gorancima kako zbog istorijske konotacije, zbog svoje viševekovne posebnosti, kao i zbog etničkog, kulturnog, govornog i verskog identiteta, od 1991. daje mogućnost da se izjasne kao Goranci, onako kako sami sebe deklarišu i kako se osećaju i onako kako ih i čuveni geograf Jovan Cvijić beleži.
Goranci u formalnom smislu u Srbiji sebe ne smatraju manjinom jer smatraju da su autohton narod i da nemaju drugu državu. Srbi, priznajući im sve osobenosti, Gorance smatraju delom svog nacionalnog bića, najviše zbog uvažavanja i povlastica koje im velikodušno daje car Dušan u srednjem veku, kao i istorijske uloge Goranaca.
Godine 1991, osim prava na izjašnjavanje i statističko uvažavanje, Goranci formiraju opštinu Gora odlukom Narodne Skupštine Srbije, na mnogo manjoj površini nego što je nekada bio Gorski srez sa administrativnim centrom u Dragašu. Velelepna zgrada Sreza, izgrađena u doba Kraljevine Jugoslavije, postaje zgrada opštine Gora. Opština Gora osim političke uloge učvršćivanja državnosti Srbije u Metohiji, bila je satisfakcija za dotad oduzeta prava u vreme komunističke Jugoslavije i odraz iskrenog poštovanja države prema Gorancima. Danas postoji opština Dragaš, kao i od 1956. do 1990. god, koja obuhvata osim Goru i oblast Opolja.
Uporedo sa sistematskim proterivanjem goranskog stanovništva, u Gori je na delu bošnjakizacija. Pritisak na Gorance da se izjašnjavaju kao Bošnjaci je strahovit i konstantan i ne dolazi samo od Bošnjaka i bošnjačkih intelektualaca, koji ih ne uvažavaju kao Gorance, već i od autohtonih Goranaca koji su nakon rata 1999. godine navodno shvatili svoj bošnjački identitet.
Do NATO agresije na SR Jugoslaviju, 24. marta 1999. godine, u Gori je živelo oko 18.000 Goranaca. U Srbiji i bivšim jugoslovenskim republikama nalazi se oko 40.000 Goranaca, a značajan broj Goranaca živi i radi u zemljama Evropske unije i u drugim zemljama. Prema procenama ukupan broj Goranaca, u Gori, u Srbiji i u rasejanju iznosi oko 60.000. Posle završetka NATO agresije, povlačenjem Vojske Jugoslavije i pripadnika MUP Republike Srbije, i povratkom tzv. Oslobodilačke vojske Kosova, desio se egzodus.
Foto: Profimedia
LJudi su u početku terani i iz kuća, ubijani po noći. Bacane su bombe na goranske radnje, kidnapovani su ljudi i obijani stanovi. Patrole OVK su obilazile sela i zahtevale, navodno predaju oružja i napuštanje Gore. Zbog terora albanskih separatista, zbog nepostojanja lične i imovinske sigurnosti, bezbednosti ljudi, zbog nepostojanja uslova za opstanak i ostanak, oko 10.000 Goranaca raselilo se u druge delove Srbije, ali i iselilo u Crnu Goru, Bosnu i Hercegovinu, Severnu Makedoniju, Hrvatsku i u zemlje Evropske unije. Manji deo Goranaca, oko 8.000, ostao je da živi u Gori. U Gori je, nakon ustanovljavanja Međunarodne misije UNMIK i Vojne misije KFOR, pojačan pritisak albanskih separatista na Gorance. Desila su se 23 ubistva Goranaca, čiji izvršioci nikada nisu otkriveni. Zapaljen je jedan broj goranskih kuća. Uzurpirani gotovo svi stanovi Goranaca koji se nalaze u Dragašu. Postala su veoma učestala fizička maltretiranja i premlaćivanja Goranaca. Većina zaposlenih Goranaca su nezakonito oterani sa svojih radnih mesta na kojima su radili.
Danas, smišljeno, uz podršku nekolicine Goranaca koji se izjašnjavaju kao Bošnjaci, Goranci se ponovo satanizuju i opstruiraju na svim nivoima. Opština Gora ne postoji, već je 1999. ponovo uspostavljena opština Dragaš, po starom modelu.
Danas je sasvim jasno da su procesi asimilacije bezuspešni. Uzaludni su bili napori bošnjačkih lidera iz svih delova Balkana da u bošnjački korpus inkorporiraju i goranski entitet. Goranci su ostali Goranci, školuju se i funkcionišu po zakonima Republike Srbije sa jasnim aspiracijama za ulazak u Zajednicu srpskih opština.
BONUS VIDEO:
