Beograd je, kao važan grad na raskršću Istoka i Zapada, imao duboke istorijske i kulturne veze sa dva velika carstva koja su se preplitala i smenjivala: Osmanskim i Habzburškim. Tokom vekova, ova dva carstva su ostavila značajan trag na arhitekturi, urbanističkom razvoju i društvenim strukturama grada.
Osmanska osvajanja i Beograd pod turskom vlašću
Osmansko carstvo je osvojilo Beograd 1521. godine, tokom vladavine sultana Sulejmana Velikog. Beograd je bio strateški važan grad zbog svoje lokacije na rekama, kao jedno od glavnih ulaznih tačaka u Evropu iz Azije.
Foto: Vikipedija/Javno vlasništvo
Osmanlije su tokom više od 300 godina, do 19. veka, vladale gradom, što je ostavilo dubok trag na njegovom društvenom i arhitektonskom razvoju.
Arhitektura i urbanistički razvoj
Osmanska arhitektura u Beogradu imala je veliki uticaj na izgled grada. Grad je bio podeljen na više sektora: tvrđava (koja je bila administrativni i vojni centar), arapsani (tržišni delovi), kao i stambeni delovi u kojima su dominirali tradicionalni osmanski stilovi, kao što su džamije, čedme i karavansaraji.
Beogradska tvrđava je proširena i ojačana tokom osmanske vladavine. Unutar tvrđave nalazili su se brojni važni spomenici, poput džamije Sultan Mahmuda I.
Foto: D. Milovanović
DŽamije na tlu Beograda zaključno sa 17 vekom građene su u klasičnom carigradskom stilu, dok je u 18. i 19. veku u njihovom oblikovanju zastupljen stil turskog baroka, nastao pod uticajem Zapada. Jedan od takvih primera je džamija sultana Mahmuda, izgrađena oko 1739, a dograđena 1746. godine.
DŽamija sultana Mahmuda u Beogradu bila je jedna od mnogobrojnih džamija u Beogradu, a nalazila se na platou Gornjeg grada Beogradske tvrđave. U blizini džamije nalazili su se Damad Ali-pašino turbe, tekija, groblje, vezirov Saraj, čak i kafana do ruskog rata (1768-1774) koja je ubrzo srušena u skladu sa šerijatskim zakonom.
Foto: Vikipedija/Javno vlasništvo
Srušena je 1895. godine, u pobedničkoj euforiji koja je zavladala u noovoosnovanoj Kraljevini Srbiji, po okončanju Srpsko-turski ratovi ili Srpskih ratova za nezavisnost koji su vođeni između 1876. i 1878. godine protiv Osmanskog carstva od strane Kneževine Srbije i Kneževine Crne Gore, nakon kojih je Srbija dobila punu međunarodno priznate nezavisnosti na Berlinskom kongresu.
NJeni temelji se i danas mogu videti u travi, na desnoj strani kada se ispod Sahat-kule uđe u Gornji grad.
Društveni uticaji
Pod turskom vladavinom, Beograd je bio multietnički i multikonfesionalni grad, sa velikom mešavinom muslimanskog i hrišćanskog stanovništva. Ova raznolikost je bila odraz same osmanske politike tolerancije, koja je omogućila koegzistenciju različitih vera i kultura. Beograd je takođe postao važan trgovački centar, što je dovelo do razvoja zanatstva i trgovine u okviru osmanske imperije.
Austrougarski uticaj i sukobi između Osmanskog carstva i Habzburga
U 17. i 18. veku, Beograd je bio često predmet sukoba između Osmanskog carstva i Habzburške monarhije, koja je težila da proširi svoje granice na Balkanu. Tokom Velikog turskog rata (1683–1699), Beograd je bio osvojen od strane Austrijanaca 1688. godine, ali je ponovo pao u ruke Osmanlija po završetku rata i Prvog bečkog mira 1699. godine.
Ovaj period napetosti i sukoba bio je odlučujući za razvoj Beograda, jer je grad često menjao vladavinu i morao je da se adaptira na nove političke i društvene okolnosti.
U periodu između Prvog bečkog kongresa 1515. godine — kom prilikom su sveti rimski car Maksimilijan I Habzburški i ugarski kralj Vladislav II Jagelonac ugovorili brakove svoje dece i unučadi te međusobno prestolonasleđe u slučaju bezdetnih potomaka, što je već jedanaest godina kasnije postalo aktuelno pogibijom 20-godišnjeg kralja LajošaII u Mohačkoj bici (dok se povlačio sa bojišta, pao je s konja i udavio se u potoku zbog težine oklopa), nakon čega se austrijska kuća prvi put neposredno umešala u borbu za ugarski tron — i Prvog srpskog ustanka početkom devetnaestog veka, jedna porodica igrala je verovatno najvažniju ulogu u srpskoj istoriji, iako nije bila srpska. Jasno iz svega navedenog, u pitanju su - Habzburzi.
Foto: Vikipedija/Javno vlasništvo
Tokom sedamnaestog i osamnaestog veka, Austrija je u tri navrata držala Beograd, jednom dve decenije, a dva puta po nekoliko godina. U dva navratu su habzburški vladari primali velike talase srpskih izbeglica i doseljenika na svoju teritoriju, pružajući im utočište i dajući im privilegije, i to tokom Prve i Druge seoba Srba, do kojih je ionako dolazilo nakon sloma austrijskih napora protiv Turske, napora koje su Srbi podržavali pa bežali pred Osmanlijama u strahu od odmazde.
Pomenuta najdugovečnija habzburška vladavina nad Beogradom, koji je bio prestonica njihove Kraljevine Srbije čiji je monarh bio Karlo VI, nadvojvoda Austrije i sveti rimski car, počela je Požarevačkim mirom 1718, a okončala se Beogradskim mirom 1739. godine.
Tragovi te habzburške vladavine vidljivi su i danas, čak i onda kada su nevidljivi: današnji izgled Beogradske tvrđave sa svim silnim kapijama, sa bastionima i zidinama, mahom je njihovo delo; i premda su Turci nakon svog povratka uspešno vratili točak istorije unazad i od glavnog grada Srbije ponovo načinili sebi ugodnu kasabu, nisu mogli sve da unište, jer okvir starog jezgra umnogome prati bivši Šanac, koji se razvio oko porušenog spoljnog bedema austrijske varoši.
Mnogi porušeni ostaci austrijski vlasti kriju se pod zemljom. To je moglo da se vidi kada je prilikom rekonstrukcije Trga republike otkrivena Virtemberška kapija, nazvana po najdugotrajnijem kraljevskom predsedniku administracije Karlu Aleksandru Virtemberškom. Ali, kako je izgledao Beograd tada, i kakav je bio život u ondašnjem Beogradu, najinteresantnija su pitanja vezana za taj period prošlosti našeg naroda.
Austrijski uticaj na grad
Austrijanci su ostavili značajan uticaj na urbanistički razvoj Beograda, posebno na infrastrukturu. Tokom perioda austrijske kontrole, grad je doživeo prve modernizacije, kao što su izgradnja cestovnih i odbrambenih sistema, ali i izgradnja novih javnih objekata, kao što su kasarne i administrativne zgrade u baroknom stilu.
Međutim, austrijski uticaj na sam gradski izgled bio je ograničen, isto kako je i njihova vladavina Beogradom bila ograničena - uz kratke prekide, Osmanlije su pretežno kontrolisale grad na obalama Save i Dunava.
Minareti koji paraju nebo će uskoro biti srušeni
Grad koji su Austrijanci zatekli kada su stigli nije bio samo drugačiji od onoga na koji smo mi današnji Srbi navikli, bio je drugačiji i od onoga na šta su oni sami tada u Srednjoj Evropi bili svikli. Prirodno, istočnjački izgled Beograda nije im bio po volji, ali nije bio po volji ni Srbima tog doba.
Tu pre svega mislimo na džamije koje su hrišćanima bole oči. NJih nije bilo dvesta ili trista kako se često može čuti, već osamdesetak, ali i to je veliki broj koji svedoči kako o veličini grada, tako i o njegovoj važnosti. Minareti koji su parali naše nebo, porušeni su, ali same zgrade islamskih bogomolja nisu uništavane; uostalom, to bi bila ludost. Upravo suprotno, učinjeno je ono što je bilo pragmatično i što je već rađeno u Ugarskoj nakon što je sama ona bila oslobođena nekoliko decenija ranije: džamijama je menjana namena.
Pretvarane su u katoličke crkve da služe habzburškim vojnicima i doseljenicima iz raznih krajeva Evrope, pretvarane su u vojna skladišta, javne ustanove i kancelarije službenika i činovnika carskih i kraljevskih vlasti, čak i u stambene zgrade. Jedna bivša džamija pretvorena je u pozorište u kojoj su prikazivane komedije.
Takva je sudbina bila i mnogih drugih turskih zdanja, posebno hanova. Ova svratišta za putnike i karavane, ovi osmanlijski "moteli", takođe su preuređivani da služe novoj svrsi, poput hana koji se nalazio na dnu Dušanove ulice, u blizini Zoološkog vrta, koji je pretvoren u "stan" (kako smo nekada nazivali štabove i rezidencije) predsednika administracije, odnosno guvernera Karla Aleksandra Virtemberškog, "princa Srbije".
Nisu samo na džamije i hanovi ondašnjim Srbima i Austrijancima "kvarili" izgled "Beligrada" (kako se tada govorilo), već sve što se u njemu nalazilo: sam istočnjački duh grada morao je biti likvidiran. Ulice su bile uske, krivudave, prljave...
Oko tih vijugavih uličica nizale su se privatne kućice od blata i pletera, katkad ograđene visokim zidovima. Bilo je naravno i bogatih, solidno građenih kuća koje su pripadale turskom plemstvu i trgovcima, sa dvorištima koja su krasili voćnjaci i šadrvani (velike i natkrivene, složene česme kakve se mogu videti ispred džamija), koje su dopale šaka istaknutim nemačkim došljacima.
Sve je moralo da se menja, a prva stvar bila je tvrđava. Ona je trebalo da postane neosvojivi bastion hrišćanstva i Evrope (iako su ga Osmanlije na kraju ipak osvojile).
Nemački pečat
Naravno, za sve to bilo je potrebno vreme i gradnja tvrđave je zapravo u potpunosti dovršena tek 1736. godine, što je ipak ogroman uspeh ako uzmemo u obzir da je ađutant princa Eugena Savojskog, izvesni kapetan Aman, sa svoja tri pomoćnika i oficira počeo da vrši geodetska ispitivanja Beograda i okoline 1721. godine, da je Dvorski ratni savet u Beču dve godine kasnije usvojio prvi a potom 1725. drugi urbanistički plan i projekat gradnje, koji je poverio baronu Nikoli Doksatu de Morezu, rođenom Švajcarcu koji će kasnije biti pogubljen zbog navodne izdaje.
U međuvremenu je 1724. godine car i kralj Karlo VI Habzburški izdao Statut beogradskog nemačkog grada (nem. Das Statut der Belgrader Deutchenstadt) kojom je varoš podeljena na srpski i nemački deo. Zapravo, svaki od dva "privilegovana" naroda imao je po dva dela. Srpska gornja varoš nalazila se na prostoru oko današnje Saborne crkve, unutar spoljnih gradskih bedema, tamo gde je bila i tokom turske vlasti. Tu je bio Mitropolitski dvor (stari, koji je imao baštenski ribnjak i stabla limuna, kao i novi, čija gradnja nikada nije privedena kraju zbog propasti habzburške vlasti), tu je bila crkva, tu su bile kuće i stanovi srpskih uglednika i imućnika, rečju — privilegovane gospode.
Sa druge strane bedema nalazila se Donja srpska varoš, koju su zvali i Savskom varoši, pa čak Srpskim Beligradom, koja se okvirno prostirala između današnjih ulica Karađorđeve, Nemanjine, Kneza Miloša i Kralja Milana. U njoj je živeo siromašniji i obespravljeniji sloj srpskog življa, i u nju se slio veći broj Srba koje su Nemci deložirali sa dunavske strane, gde su podigli novo nemačko naselje kojem su dali ime Karlstal, a koje se nalazilo okvirno na prostoru poniže današnje Palilulske pijace i Takovske ulice.
Sa koje strane zida ste se nalazili, tako vam je bilo: Srbi iz Savske varoši bili su suštinski građani drugog reda, u odnosu na svoje sunarodnike iz Gornje varoši, a posebno u odnosu na nemačke doseljenike. Većina je živela u rđavim uslovima i imala rđava primanja (20—40 forinti godišnje), niko nije mogao da računa na zaposlenje u carsko-kraljevskoj administraciji, ali nije svima bilo loše. Bilo je tu dosta trgovaca (kako malih tako i velikih, koje su zvali „tergovci ot lađa”) i zanatlija koji su gradili velike kuće, i za to angažovali iste one majstore iz Monarhije koji su po drugim delovima Beligrada zidali stambene i privredne objekte, bolnice, javna zgrade, škole, sirotište, požarnu kulu, pomenuti novi Mitropolitov dvor.
Na crtežu Beograda iz 1738. godine, koji je za sobom ostavio francuski umetnik Nikola Fransoa de Spar, vide se u Donjoj varoši velike srpske kuće na sprat i sa kolskim prolazima, pa deluje kao da je naša varoš bila prosperitetnija od nemačkog Karlstala. Možda to i ne bi trebalo da nas čudi, što zbog srpske snalažljivosti što zbog jedne krupne stvari po kojoj su žitelji Srpske donje varoši, iako individualno neprivilegovani, kolektivno ipak bili povlašćeniji od ostalih beogradskih Srba: ta stvar je samouprava.
Naime, uz podršku austrijskih vlasti, Srbi su u svom Beligradu obrazovali vlastitu opštinu kojom je predsedavao izabrani „birov“, sa većem u kojem su sedeli „tanačnici“, uglavnom predstavnici pojedinih esnafa. Da se bavi međusrpskim sporovima, opština je 1724. godine za svog sudiju izabrala Avrama Đurića, dok je svaki kvart imao od strane birova i tanačnika imenovane „tizeduše“, odnosno nadzornike, kao i stražare, da održavaju red i mir.
Kafane - na sve strane
Tada je, kao i danas, Beograd bio prepun kafana. Ima nečega u ovom tlu zbog čega je dovoljno samo posejati ljude pa da kafane i mehane počnu da niču kao pečurke posle kiše. Na 15—20.000 žitelja, koliko je maksimalno moglo biti ljudi na ušću Save u Dunav (Srba i Nemaca otprilike podjednako), postojalo je 140 registrovanih kafana, mehana i gostionica, posebno aktivnih tokom zimskih meseci kada je bilo preko potrebno što brže mentalno pregurati do proleća, te skratiti ionako skraćene dane. Što se neregistrovanih „točionica“ tiče, njih je bio znatan broj, budući da je sačuvan dopis u kojem se neki službenik žali da svaki probisvet koji dođe u Beograd lako iznajmi sobičak, kupi bure vina na veresiju i toči ga a takse ne plaća.
Pored kafana, mehana, gostionica, javnih kuća, škola, trideset šest pekara, dućana u kojima se prodavala raznorazna roba (čak i skupe „đulsuje“, odnosno mirišljave vodice), jedne civilne bolnice, dve doktorske ordinacije, jedne zubarske, velikog broja praksi običnih „ranara“ odnosno lekara, jedne apoteke, dve sajdžijske radnje, knjigovezačke, velikog broja javnih časovnika na tornjevima — dakle, pored svega toga, bile su tu i pijace (neosporno večita srca Beograda).
Na pijacama se moglo pazariti sveže rečne ribe i ne toliko sveže morske, „obotnica“, kavijara, limuna, pomorandži, maslina, suvog grožđa, pistaća, smokava, pinjola, urmi, divljači, voća, povrća, mleka, domaćih i holandskih sireva, parmezana, butera, vina, rakije, piva. Ako ste imali novca da napravite neku kvalitetnu „traktaciju“, odnosno gozbu, mogli ste naći u Beligradu skoro sve što poželite.
Beograd je tako definitivno postao važno upravno, vojno, trgovačko i uopšte društveno središte čije su se ulice ubrzano kaldrmisale, koji je imao javna kupatila te vodovod s vodom iz Boleča i Grocke, čija je katolička katedrala imala orgulje, čiji je guverner Karl Aleksandar Virtemberški tu negde kod svog "stana" imao i privatni zoološki vrt (što će opet reći u blizini savremenog Zoo vrta), čiji su imućniji domovi imali privatne česme.
Prekinuti planovi
Da su Austrijanci ostali u Beogradu, izvesno bi sproveli u delo i gradnju "esplanade", odnosno šetališta pokraj Dunava, za šta je postojao usvojeni plan, pa čak bilo i određeno da kuće na tom potezu ne smeju imati više od jednog sprata da ne bi zaklanjale pogled.
Ipak, Austrija je izgubila Beograd i Srbiju, i, nakon što je uložila sume koje danas odgovaraju stotinama i stotinama miliona evra, na kraju skoro sve morala da poruši te da preda ključeve grada mrskim Osmanlijama. Katolički i pravoslavni varošani nisu sačekali Turke nego su izbegli preko reka, kao i mnogi drugi Srbi predvođeni patrijarhom Arsenijem IV Jovanovićem Šakabentom, u sklopu Druge seoba Srba.
Kulturni uticaji
Austrijski uticaj na kulturni život grada bio je vidljiv kroz uvođenje novih obrazovnih i institucionalnih struktura, ali i kroz uticaj zapadne kulture, koja je postala vidljivija na mnogim nivoima društva.
Uz to, dolazak habzburških vlasti doveo je do većeg prisustva katoličke crkve u gradu, što je bilo značajno u kontekstu širenja katoličanstva na Balkanu.
I sve to je danas deo - duha Beograda
Beograd je tokom svoje istorije, kao važan grad na Balkanu, bio svedok i nosilac dubokih istorijskih promena, koje su se odražavale na arhitekturu, urbanizam i društvenu strukturu. Osmansko i austrijsko nasleđe su ostavili trag koji je obeležio ovaj grad, kao i njegovu ulogu kao važan strateški i kulturni centar na Balkanu - što je ostao do danas.
