Ćirilica u Crnoj Gori sigurna samo na grobovima

Istraživač srpske ćirilične baštine i nadgrobnih spomenika dr Goran Komar koji živi i radi u Herceg Novom u razgovoru za "Novosti" kaže da je krajem 19.veka samo srpski narod zadržao i uznegovao svoje pismo - ćirilicu koja je bila univerzalno, domaće, ili kako bi to on rekao kućno pismo celog Balkana.

Krajem 19.veka samo srpski narod je zadržao ćirilicu koja je bila domaće "kućno" pismo celog Balkana

Na žalost, danas se postavlja pitanje ko je u Crnoj Gori kriv što se odstupilo od srednjovekovnih vladra i njihovih pisara koji su stvarali na ćirilici, pa i kasnije, sve do ovih dana.

Foto: Privatna arhiva

 

- Teško bih mogao ukazati na "krivca". Siguran sam da je sistem obrazovanja koji je stupio na snagu sa pobedom komunističke revolucije značajno uticao na marginalizaciju našeg narodnog pisma. Pogledajte savremena dešavanja u vezi sa ćirilicom u komšiluku. Naši susedi Hrvati, njihove najviše naučne i obrazovne ustanove, su ćirilicu prepoznale kao pismo Hrvata. Još od 19. veka, u Bosni je stvorena teza o posebnom bosanskom ćiriličnom pismu zvanom "bosančica" ili "bosanica" koje bi bilo odvojeno od preostalog dominantnog korpusa ćiriličnih pisanih spomenika. Kada pokažete grbaljski testament sa početka 16. veka koji je ovde u Boki ispisan slovima koja veoma podsećaju na "bosančicu", onda se takvi spomenici ne komentarišu. Delovali su "eksterni" činioci, svakako, ali, tokom 20. veka i unutrašnji koji su se ogledali u razgradnji tradicionalnog srpskog društva, otklonom od ukupnog kulturnog stvaralaštva srpskog naroda, kaže Komar, koji ipak primećuje pozitivne promene u primeni ćirilice u poslednje vreme ne samo u Crnoj Gori već i u Republici Srpskoj, susednom Trebinju i svim opštinama istočne Hercegovine.

Hrvati su ćirilicu prepoznali kao njihovo pismo, a u Bosni stvorena teza o posebnom pismu zvanom "bosančica"

Foto: Privatna arhiva

 

Na pitanje da li je ćirilica danas prisutnija u javnom prostoru u odnosu na ranije - odgovara potvrdno.

- Čini mi se da se i stariji i mlađi ljudi vraćaju ćiriličnom pismu. Daću vam primer trebinjskog udruženja "Knez Miroslav Humski" koje uspeva da objavi značajnu ćiriličku građu našeg primorja. Takođe i trebinjskog udruženja "Ćirilica". Ovde, u Crnoj Gori, Društva članova Matice Srpske. Ozbiljan istraživački i naučni rad. Ali, skopčano sa političkim pritiscima koji su iz okrilja političke partije DPS u Crnoj Gori težili brisanju narodnog imena Srba, njihovog pisma, jezika i Crkve (valja pogledati studije prof. srpskog jezika Veselina Matovića i prof. dr Jelice Stojanović na primer), razvijao se u narodu Crne Gore spontani otpor. Snažnom propagandnom aktivnošću nastojala se na margine istorije baciti narodnosna oznaka stanovništva ovih krajeva. Kroz čitavu istoriju, balkanske državne kancelarije su na primer titulama svojih vladara isticale upravo srpsko narodno ime. Razlozi za to još uvek nam nisu potpuno poznati. Ali, to dominantno ili isključivo narodnosno naznačenje iz srednjovekovnih državnih hartija centralnog Balkana, nastoji se obrazovnim programima izbrisati i zameniti regionalnim odrednicama. Kada ovo govorim, zaista nikome ne sporim pravo da se narodnosno opredeli kako želi. Nije međutim, moguće očekivati da srpski narod pristane na brisanje njegovog narodnog imena posvedočenog kao dominantnog imena balkanskog klupka naroda koje u sebi sabira i paleobalkanske skupine i one koje su se u ranom srednjem veku prometale balkanskim prostorima. Narod u Crnoj Gori je pružio otpor konverziji u meri da je politički projekat Demokratske partije socijalista ostvario ograničen domašaj.

Foto: Tošo Borković

 

Koliko je ćirilica u prošlosti živela sa narodom naš sagovornik ilustruje brojnim primerima.

- Srpskom narodu pripada istorijska uloga stvaraoca golemog ćiriličkog arhiva Balkana, njegovog podržavaoca i negovatelja u veoma uzraslim, emancipovanim formama tog sistema pisma. Već tokom 18. veka, pa i ranije, narod se oslobađao poluglasničkog sistema i pojednostavljivao svoje pismo pišući gotovo "vukovski". Naš narod je stvorio značajni ćirilični arhiv čiji su stvaraoci srpske bokeške opštine, Dubrovačka republika, rusag bosanski, kancelarije banova i kraljeva Bosne, srpske vladarske dinastije. Kada se on kvantifikuje, onda se može videti odnos prema latiničnoj arhivskoj građi Balkanskog poluostrva. Ćirilični arhiv predstavlja more u okeanu latinične. Ali, to more je ispisao naš narod i ono predstavlja ogledalo njegovih ukupnih političkih i verskih stremljenja, te njegove narodne duše.

Dr Komar je autor kapitalnog dela "Ćirilični zapisi na stećcima" koje na više od 1.100 stranica donosi obilje dokumentovane građe, tumačenja, fotografija nadgrobnih obeležja na osnovu kojih sagledavamo najdublje korene naroda.

- Rad na tom delu je započet 1994. godine, iako u to vreme još nisam prišao izučavanju natpisa na stecćima. Tada sam počeo intenzivni rad na raščitavanju i objavljivanju ćiriličnih dokumenata hercegnovskog Arhiva. Verujem da je to upoznavanje sa rukopisnom građom predstavljalo glavni uslov za kasnije bavljenje natpisima na stećcima. Takvi natpisi su skoro uvek ćirilički. Samim stećcima i njihovim natpisima sam se počeo baviti 2004. godine i sve istraživačke ekskurzije sam obavio o svom trošku, redovno na sedmičnom nivou, ako ne i dva puta sedmično kada su u pitanju lokacije u zapadnoj Crnoj Gori i istočnoj Hercegovini. Kada govorimo o ćirilici na stećcima, ona je njihovo isključivo pismo. Postoje slučajevi da se, kao na primer na Humačkoj ploči, pronađu elementi glagoljice. Ipak, Humačka ploča nije nadgrobni spomenik, već natpis koji govori o ktitoru crkve sv. arhangela Mihaila. Današnja Hercegovina čuva epitafe koji su nastajali u doba prvih nastavljača velikog humskog kneza Miroslava. Pomenući natpis monahinje Marije, žene popa Dabiživa na Vidoštaku kod Stoca. Taj je natpis nastao 1231. godine. Ispisan je ćirilicom. Da li je nenaučno pitati: Ko je rukopoložio muža monahinje Marije?. Da li je to mogao učiniti prvi humski episkop Ilarije, ili čak, sv. Sava Srpski? Čitav je niz nadgrobnih spomenika u Bosni i Humu koji čuvaju pomene srpskog pravoslavnog sveštenstva. Naše udruženje "Tropolje i Zapadne strane" sa sedištem u Glamoču, objavljuje četvrtu knjigu u ediciji kojim nastojimo na predstavljanju ćiriličnih spomenika zapadne Bosne (Glamoč, Grahovo, Drvar). Prilikom istraživanja u Livnu (u pripremi) pronašli smo nadgrobni krst sa ćiriličnim natpisom izvesne Anđe i pomenom njenog svekra popa Ilije sa početka 16. veka. Ogromno je ćirilično nasleđe Bosne. Od srpskih političkih elita u budućnosti će zavisti pokretanje integralnog i obuhvatnog sabiranja pisanog nasleđa Balkanskog poluostrva koje pripada u najvećoj meri srpskom narodu. Upravo taj plemeniti fond izdvaja i obeležava taj narod među narodima. Upravo ćirilično pismo koje su uznegovale srpske bokeške opštine pod patronatom Mletačke republike (1423-1797), kazuje o našem narodu kao narodu mora, a ne samo gorštačkom, poleđinskom, narodu telurokratskom, naglašava Komar, podsetivši da je stećak u svojim uzraslim formama tekovina kraja 14. do početka 16. veka koja nastaje kao izraz snažnog poriva balkanskih hrišćanskih zajednica koje su u prvoj polvini 15. veka suočene sa smrću.

Foto: Privatna arhiva

 

- Stećak se svakako naslanja na tekovine ranijih vremena, ali pogrešno je sve spomenike koji čuvaju ćiriličke epitafe proglašavati stećkom. Grobna ploča trebinjskog župana Grda sa kraja 12. veka nije stećak, već grobna ploča koja jedva da je oblikovana, upotrebljena kao nadgrobna skoro u obliku u kojem je izvađena iz majdana. Ali, i ona nosi ćirilični beleg. I to u obliku natpisa uklesanog veoma emancipovanim formama slova, sigurnom rukom izvedenim oblicima od strane osobe koja je ispisala i ktitorski natpis velikog humskog kneza Miroslava na crkvi svetih Apostola u Bijelom Polju. Najraniji ćirilički pisani spomenici su samo vrh ledenog brega koji još uvek leži ispod površine. Nedavno smo u selu kraj Herceg Novog pronašli ostatke ktitorskog natpisa 12-13 veka na lokalitetu koji nije poznat nauci, a tako i u jednoj našoj seoskoj crkvi kojoj se pripisuje velika starost natpisa 14. veka.

Veliša Kadić